Καρδίτσης, νομός

Διοικητική διαίρεση (2.576 τ. χλμ., 129.541 κάτ.) της περιφέρειας Θεσσαλίας με πρωτεύουσα την Καρδίτσα. Συνορεύει στα Β με τον νομό Τρικάλων, στα Α με τον νομό Λαρίσης, στα ΝΑ με τον νομό Φθιώτιδος, στα Ν με τους νομούς Ευρυτανίας και Αιτωλοακαρνανίας (ΝΔ) και στα Δ με τον νομό Άρτης. Σύμφωνα με το σχέδιο Καποδίστριας, στον ν.Κ. υπάγονται 20 δήμοι (Καρδίτσας, Αγράφων, Άρνης, Αργιθέας, Αχελώου, Ιθώμης, Ιτάμου, Καλλιφώνου, Κάμπου, Μενελαΐδας, Μητρόπολης, Μουζακίου, Νεβρόπολης, Παλαμά, Παμίσου, Πλαστήρα, Ρεντίνης, Σελλάνων, Σοφάδων, Ταμασίου και Φύλλου) και 1 κοινότητα (Αθαμανών). Γεωγραφικά στοιχεία και κλίμα. Χαρακτηριστικό μορφολογικό γνώρισμα του ν.Κ. είναι η αντίθεση μεταξύ του ορεινού δυτικού και νότιου τμήματος και του πεδινού βόρειου και ανατολικού, που αποτελεί τμήμα της μεγάλης πεδιάδας των Τρικάλων. Το ορεινό τμήμα καταλαμβάνεται από τις ψηλές οροσειρές της νότιας Πίνδου και των Αγράφων, που κατέρχονται από τον νομό Τρικάλων και συνεχίζουν προς τα Ν στον νομό Ευρυτανίας, με τη χαρακτηριστική βορειοδυτική-νοτιοανατολική (δειναρική) διεύθυνση. Οι οροσειρές αυτές σχηματίζουν τρεις παράλληλες δέσμες, ψηλότερες κορυφές των οποίων είναι η Καράβα (2.184 μ.), το Ντελιδίμι (2.163 μ.), το Βουτσικάκι (2.154 μ.,), η Καζάρμα (1.971 μ.) κ.ά. Στα Α οι οροσειρές συνεχίζονται με τον Ίταμο (1.490 μ.), το Καπροβούνι (1.447 μ.), τη Βουλγάρα (1.654 μ.) και άλλες χαμηλότερες, φτάνοντας μέχρι το υψίπεδο του Δομοκού. Γεωλογικά, το ορεινό νότιο τμήμα του ν.Κ. και Α της Βουλγάρας αποτελείται από πετρώματα της υποπελαγωνικής ζώνης· τη μεγαλύτερη εξάπλωση παρουσιάζουν οι οφιόλιθοι και οι ασβεστόλιθοι. Το υπόλοιπο ορεινό τμήμα του νομού αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από πετρώματα της ζώνης της Πίνδου, που σχηματίζουν μεγάλες παράλληλες πτυχές (σύγκλινα και αντίκλινα). Ειδικότερα, στο κεντρικό νότιο ορεινό τμήμα επικρατούν τα αργιλοψαμμιτικά πετρώματα της διάπλασης του φλύσχη, ενώ στο δυτικό επικρατούν οι ασβεστόλιθοι και οι ραδιολαρίτες. Μεταξύ των παράλληλων οροσειρών του δυτικού ορεινού τμήματος σχηματίζονται στενές κοιλάδες, οι οποίες διαρρέονται από μικρούς ποταμούς, που εκβάλλουν στον Αχελώο. Στην κοίτη ενός από αυτούς τους ποταμούς (του Ταυρωπού ή Μέγδοβα) και ανάμεσα στα όρη Ίταμος και Βουτσικάκι, έχει κατασκευαστεί φράγμα, με το οποίο σχηματίζεται τεχνητή λίμνη. Τα νερά της τελευταίας δεσμεύονται και αρχικά διοχετεύονται στον υδροηλεκτρικό σταθμό για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και ύστερα στην πεδιάδα της Καρδίτσας, την οποία αρδεύουν. Στα Α των μεγάλων ορεινών όγκων τα επιφανειακά νερά αποχετεύονται με πολλούς μικρούς ποταμούς (Απιδανού, Παμίσου, Σοφαδίτικου κ.ά.) στον Πηνειό, ο οποίος για μικρό διάστημα καθορίζει τα όρια του ν.Κ. με τον νομό Τρικάλων. Το κλίμα του ν.Κ., λόγω της γειτνίασής του με τους ορεινούς όγκους, είναι καθαρά ηπειρωτικό (ετήσιο θερμομετρικό εύρος μεγαλύτερο από 20°C). Τον Ιανουάριο, που είναι και ο ψυχρότερος μήνας, η θερμοκρασία κυμαίνεται περίπου στους 6°C. Ο χειμώνας είναι εξαιρετικά δριμύς, ο παγετός αποτελεί συνηθισμένο φαινόμενο και οι ελάχιστες θερμοκρασίες φτάνουν συχνά κάτω από τους -10°C. Οι ξηροί και ορμητικοί άνεμοι που κατεβαίνουν από τα χιονισμένα βουνά επιτείνουν τη δριμύτητα του χειμώνα. Η επίδραση της θάλασσας δεν φτάνει στην περιοχή, γι’ αυτό το καλοκαίρι είναι ιδιαίτερα θερμό στα πεδινά, όπου η θερμοκρασία υπερβαίνει συχνά τους 40°C. Η περιοχή είναι πολύ υγρή τον χειμώνα και ξηρή το καλοκαίρι (80 βαθμοί της υγρομετρικής κλίμακας τον Νοέμβριο-Δεκέμβριο, κάτω από τους 50 βαθμούς το καλοκαίρι). Η νέφωση είναι μεγάλη τους χειμερινούς μήνες (πάνω από 6 βαθμούς της κλίμακας 0-10) και μικρή τους καλοκαιρινούς (92 αίθριες και 95 νεφοσκεπείς ημέρες το έτος). Οι διευθύνσεις των ανέμων είναι πολύπλοκες, κυρίως εξαιτίας του πολυσχιδούς αναγλύφου. Η βροχή δεν παρουσιάζει μεγάλα ύψη: 1.200 χιλιοστά στα ορεινά τμήματα, 500-700 στα πεδινά, ενώ οι χιονοπτώσεις είναι συχνές κυρίως στα ορεινά συγκροτήματα. Οικονομία και οικισμοί. Ο ν.Κ. είναι ο μικρότερος σε έκταση και ο πιο πυκνοκατοικημένος νομός της Θεσσαλίας, μετά τον νομό Μαγνησίας, ωστόσο η οικονομία του εξαρτάται σχεδόν αποκλειστικά από τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Το πεδινό έδαφος, η υψηλή αναλογία καλλιεργούμενων εκτάσεων και η άρδευση περίπου του ενός πέμπτου από αυτές, εξασφαλίζουν σχετικά υψηλό εισόδημα. Κυριότερα προϊόντα του νομού είναι το σιτάρι (το οποίο παρουσιάζει τις μεγαλύτερες στρεμματικές αποδόσεις της Θεσσαλίας), το βαμβάκι, το σουσάμι και τα κτηνοτροφικά προϊόντα, κυρίως μεγάλων ζώων. Στη βελτίωση των αποδόσεων και στην αύξηση της παραγωγής συνέβαλε η αύξηση των αρδευόμενων εκτάσεων μετά την κατασκευή του υδροηλεκτρικού έργου του Ταυρωπού. Οι οικισμοί είναι πυκνότεροι στην πεδιάδα, όπου έχει αναπτυχθεί πλούσιο οδικό δίκτυο. Εμπορικά κέντρα της περιοχής είναι το Μουζάκι, που βρίσκεται στο δυτικότερο άκρο της πεδιάδας, στις προσβάσεις της Πίνδου, και οι Σοφάδες, στο κέντρο της πεδιάδας· ο Παλαμάς (στο βόρειο τμήμα της πεδιάδας) είναι κυρίως κέντρο εμπορίου σιτηρών. Αρχαιολογία-μνημεία. Η θέση του ν.Κ. κοντά στα μεγάλα περάσματα που συνδέουν τη δυτική Ελλάδα με την ανατολική (Πόρτα και Καλαμπάκα) και η ευνοημένη γεωφυσική του μορφολογία –με την εκτεταμένη και εύφορη πεδιάδα και τα πλούσια ποτάμια της– στάθηκαν οι αιτίες για να κατοικηθεί η περιοχή από πολύ νωρίς και να αποτελέσει το πεδίο όπου πραγματοποιήθηκαν συχνά σημαντικές, από ιστορική και εθνολογική άποψη, ειρηνικές συναντήσεις λαών, ευτυχείς αναμείξεις πολιτιστικών στοιχείων, αλλά και αιματηρές συγκρούσεις στρατευμάτων. Τα παλαιότερα λείψανα των οικήσεων της περιοχής ανάγονται στα πρώιμα νεολιθικά χρόνια. Είναι βέβαιο πως στην εύφορη πεδιάδα της άρχισαν να αναπτύσσονται ήδη από την 7η χιλιετία π.Χ. η γεωργία και η κτηνοτροφία, που τότε μόλις είχαν επινοηθεί από τον άνθρωπο. Αυτό είναι φανερό από τα πλούσια αρχαιολογικά ευρήματα που έφεραν στο φως οι ανασκαφές των νεολιθικών οικισμών, οι οποίοι ξεπερνούν τους 50. Ο νεολιθικός πολιτισμός του ν.Κ. παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ανήκει στους πιο πρώιμους πολιτισμούς της Ευρώπης. Αξιόλογα είναι τα νεολιθικά ειδώλια της περιοχής, που παριστάνουν γυναίκες, άντρες και ζώα. Αυτά είναι καμωμένα από πηλό και σχετίζονται με κάποια υποτυπώδη οικιακή λατρεία του νεολιθικού γεωργού της περιοχής. Ωστόσο το σημαντικότερο εύρημα είναι μια ξύλινη στέγη νεολιθικού οικήματος, που βρέθηκε στις ανασκαφές του 1970 κοντά στον οικισμό Πρόδρομος. Τα ξύλα της στέγης διατηρούνται θαυμάσια και προσφέρουν ένα ενδιαφέρον και εντυπωσιακό θέαμα, μοναδικό στην περιοχή της νοτιοανατολικής Ευρώπης και της Ανατολής. Σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο, οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής ήταν οι Αιολείς, οι οποίοι είχαν ορίσει πρωτεύουσα την Άρνη. Αργότερα, περίπου το 1050 π.Χ., οι Θεσσαλοί κατέβηκαν από την Ήπειρο, απώθησαν τους Αιολείς και μετέφεραν την πρωτεύουσα στο Κιέριο, μια πόλη που άκμασε μέχρι τους ιστορικούς χρόνους· ερείπια της τελευταίας σώζονται κοντά στον οικισμό Πύργος Κερίου. Στα χρόνια των Αιολέων η περιοχή διέθετε πλούτο και ισχύ· αυτό μαρτυρούν οι έμμεσες φιλολογικές πληροφορίες και τα αρχαιολογικά ευρήματα, όπως τα κυκλώπεια τείχη που σώζονται σε πολλές, ορεινές κυρίως θέσεις (Δράνιστα) και οι θολωτοί τάφοι με τα λαμπρά κτερίσματά τους (Γεωργικό). Εξάλλου ο Όμηρος, στον κατάλογο των πλοίων που έστειλαν οι ελληνικές πόλεις στον Τρωικό πόλεμο, αναφέρει τρεις πόλεις της περιοχής της Καρδίτσας: την Ιθώμη (το σημερινό Φανάρι), το Τιτάνιον και το Αστέριον (τον σημερινό Βλοχό). Στην ίδια περιοχή τοποθετούνται και οι αρχές του περίφημου ιερού της Ιτωνίας Αθηνάς, τα ερείπια του οποίου αποκαλύφθηκαν κοντά στη σημερινή Φιλία. Τα επιγραφικά ευρήματα του τελευταίου καθώς και τα πολυάριθμα χάλκινα αγαλμάτια της γεωμετρικής περιόδου μαρτυρούν ότι το ιερό είχε πανελλήνια ακτινοβολία. Στις αρχές του 7ου αι. π.Χ. η Θεσσαλία χωρίστηκε από τον Αλεύα τον Πυρρό, γενάρχη της μεγάλης λαρισαϊκής οικογένειας των Αλευαδών, σε τέσσερα τμήματα (Τετραρχία) και η Καρδίτσα μαζί με τα Φάρσαλα αποτέλεσαν τη Θεσσαλιώτιδα· αυτό δείχνει πως η περιοχή αυτή υπήρξε η πρώτη εστία των Θεσσαλών μετά την εισβολή τους. Για τα χρόνια που ακολούθησαν οι μαρτυρίες για την περιοχή είναι έμμεσες και πάντα σχετικές με τη γενική ιστορική μοίρα της Θεσσαλίας. Τα λείψανα ωστόσο των τειχών, των ναών και των άλλων οικοδομημάτων, οι θησαυροί των νομισμάτων, που ενίοτε βρίσκονται τυχαία στις αρόσεις των χωραφιών, τα απέραντα νεκροταφεία και τα σπασμένα αγγεία όλων των αρχαίων εποχών –που βρίσκονται σε αναρίθμητες θέσεις της περιοχής– παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για τη ζωή και τον χαρακτήρα του πολιτισμού που ανέδειξαν στους προχριστιανικούς χρόνους οι κάτοικοι της Θεσσαλιώτιδας. Έτσι, υπάρχουν στοιχεία για την Ιθώμη την κλωμακόεσσα, της οποίας τα ερείπια των τειχών σώζονται στο σημερινό Φανάρι. Πιο Α, επιγραφικά ευρήματα, λείψανα τειχών και κιβωτιόσχημοι τάφοι επισήμαναν στον οικισμό Παλαιόκαστρο τη θέση της αρχαίας Μητρόπολης, όπου λατρευόταν η Αφροδίτη. Από τη Μητρόπολη πέρασε και ο Καίσαρας, πηγαίνοντας στα Φάρσαλα για τη γνωστή ιστορική μάχη. Άλλες σημαντικές πόλεις της αρχαίας Θεσσαλιώτιδας ήταν η Μυρίνη, ίχνη της οποίας αποκαλύπτονται από καιρού εις καιρόν. Τείχη και λείψανα του αρχαίου Λιμναίου βρίσκονται κοντά στην τοποθεσία Κορτίκι, όπου πολλοί ερευνητές τοποθετούν το ομηρικό Τιτάνιον. Ανατολικότερα, στο στρογγυλοβούνι του Βλοχού, απλώνονται σημαντικά λείψανα από κυκλώπεια τείχη, τα οποία αξιοποιούνταν –όπως φαίνεται από τις μετασκευές– έως τα βυζαντινά χρόνια. Στη θέση αυτή τοποθετείται η ομηρική πόλη Αστέριον. Τέλος, σπουδαία είναι τα ερείπια που βρίσκονται κοντά στον οικισμό Πέτρινο, τα οποία (σύμφωνα με τον Στράβωνα) ανήκουν στο ιερό του Φύλλιου Απόλλωνα. Είναι βέβαιο επίσης πως η αρχαία Θεσσαλιώτιδα, είτε ως εστία μόνιμων κατοικήσεων είτε ως χώρος μεταβατικών εγκαταστάσεων, έπαιξε σημαντικό ρόλο στις γενικότερες αλλαγές της ελληνικής ιστορίας. Στη βυζαντινή εποχή η περιοχή υπέστη πολλές δοκιμασίες: δέχτηκε αλλεπάλληλες επιδρομές (Σλάβοι, Βλάχοι, Αλβανοί) και έως την υποταγή της στους Τούρκους (1420) συχνά αποτέλεσε πεδίο αγώνων ανάμεσα στους ντόπιους άρχοντες και στους ηγεμόνες-κληρονόμους της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία του απελευθερωτικού Αγώνα των Ελλήνων, γιατί οι ορεινοί της όγκοι αποτέλεσαν εστίες κλεφτών και αρματολών. Από τα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά χρόνια δεν υπάρχουν, τουλάχιστον έως σήμερα, πλούσια αρχαιολογικά ευρήματα, ενώ αντίθετα έχουν διατηρηθεί πλήθος μοναστήρια και εκκλησίες από τη μεταβυζαντινή εποχή. Στη Φιλία ανασκάφηκαν και αποκαλύφθηκαν τα τελευταία χρόνια τα ερείπια μιας τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής, η οποία διατηρεί και περιορισμένα ψηφιδωτά. Από τα κάστρα, σημαντικότερο είναι εκείνο που βρίσκεται στο Φανάρι (έδρα επισκόπου στη βυζαντινή εποχή). Μικρές εκκλησίες της τουρκοκρατίας με λαϊκές τοιχογραφίες, φορητές εικόνες και ξυλόγλυπτα τέμπλα συναντώνται σε πολλούς οικισμούς, στον κάμπο και στα ορεινά (Κέδρος, Ρεντίνα, Μεσενικόλα, Ελληνόκαστρο, Δρακότρυπα, Μουζάκι κ.ά.). Σημαντικότερα όμως είναι τα μοναστηριακά συγκροτήματα Ρεντίνας, Κορώνης, Πέτρας, Σπηλιάς, Αγίας Τριάδος στη Δρακότρυπα, του Αγίου Γεωργίου, του Καραϊσκάκη κ.ά. Τα καθολικά αυτών των μονών είναι ναοί σταυροειδείς εγγεγραμμένοι με τρούλο και στα πλάγια φέρουν ημικυκλικές κόγχες (χορούς)· ανήκουν δηλαδή στον αγιορείτικο τύπο, γεγονός που επιβεβαιώνει την ισχυρή ακτινοβολία του Αγίου Όρους κατά την τουρκοκρατία. Η μονή Ρεντίνας, πλούσιο μοναστηριακό συγκρότημα, είναι διακοσμημένη με τοιχογραφίες του 17ου και του 18ου αι. και διαφυλάσσει πολλές φορητές εικόνες και άλλα κειμήλια. Στη μονή Κορώνης, εκτός από τις τοιχογραφίες (1578), το ξυλόγλυπτο τέμπλο και τις φορητές εικόνες, διατηρούνται πολύτιμα χειρόγραφα. Η μονή Πέτρας, η μονή Αγίας Τριάδας στη Δρακότρυπα και η μονή Σπηλιάς διατηρούν τοιχογραφίες του 17ου και του 18ου αι., φορητές εικόνες, ξυλόγλυπτα και άλλα κειμήλια, ενώ η μονή Αγίου Γεωργίου κοντά στο Μουζάκι είναι συνδεδεμένη με τη γέννηση του Γεωργίου Καραϊσκάκη. Το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου, γνωστό κυρίως με την ονομασία «Μοναστήρι του Καραϊσκάκη», που βρίσκεται κοντά στον οικισμό Μουζάκι του νομού Καρδίτσης. Το κάστρο του Φαναριού, στον νομό Καρδίτσης. Η τεχνητή λίμνη του Μέγδοβα, γνωστή ως λίμνη Νικολάου Πλαστήρα (φωτ. ΑΠΕ).